Armarium Digital Editions

Dicuil, Epistula censuum

Christian G. Schweizer (ed.), Dicuil: Epistula censuum, in Armarium Digital Editions (2025), DOI: 10.71555/schweizer2025
Download XML

i <De notis libelli qui calculus nominatur ac de multis aliis ponderibus metallorum>

1 |folio 7v l. 15 (P) Annus bis nonus post centum bis quatter annos
2 Conceptu domini fugiens modo cuncta creantis;
3 Post illos prorsus succedit epistula census:
4 Debemus christo famulari corde fideli,
5 Terrestrem censum terreno reddere regi.
6 Subditus ac dominus propter haec mentem sagaci[4]
7 Debet uterque simul magnum numerare pusillo.

8 Seminibus modicis mensurae exordia dicam,
9 Ut memores notulae quot signant nomine cunctę
10 Quasque uolumen habet quod nomine calculus[5] instat.
11 |folio 8r (P) Quod nomen calci diductum[6] ab origine credo,
12 Nam calcus minimus mensuris quippe lapillus:[7]
13 Speltae granum unum aut calcus lentisuae gemellum
14 Aequant semoboli semissis iura metalli.
15 Semobolus binos calcos pensare ualebit,
16 Semobolus duplex plene metitur obellum,
17 Ac scripulus duplo sic mensuratur obello.
18 Sextula dimedia scripulis geminis uelut instat;
19 Bis bino scripulo pensatur sextula simpla.
20 Sicilicus duplae pendens examine dragmae;
21 Illa duella manet dum duplex sextula consteat.
22 Sicilico bino impletur semuntia certa,
23 Uncia nam ternis stat mensurata duellis,
24 Ut sexcumx seno aequatur didragmatis auro.
25 Uncia bis fuerit, si sextas[8] inde manebit,
26 Addita quę supplet sectantia nomina dena:
27 Sextanti aucta, manet quadrans cognomine uero,
28 Bina triens, trina et quincunx, semisque quaterna,
29 Septunx, bes dodransque, decunces atque deunx, as.

30 Mirari noli posui quod talia dicta,
31 Nam nihil institui nisi quę metro ante uidebam.
32 Quae possum monstrare tibi inter uerba poettae,
33 Si cupis, ut uideas, ne incredulus esse quaeraris,
34 Has bene nam statuit notulas remus ante fauinus.[9]

35 Si uis ipse notas rursus dictabo retrorsum:
36 |folio 8v (P) Libra, deunx, dextans, dodrans, bissis cumulantur,
37 Et septunx, semis quincusque, triens retinentur.
38 Post quadrans, sextans, sexcuncia et uncia constant;
39 Post semuncia subuenit, dehinc sextula duplex;
40 Sicilicus sequitur, succedit sextula simplex,
41 Sextula, dimedia scripulusque, pusillus, obellus;
42 Semobolus bino libratur semine speltae
43 Siue rotali uno tristis semente lupini.[10]
44 Semoboli semis calcus remanere uidetur
45 Aut unum speltae lentis seu grana gemella.
46 Ad quae perueni integra libra incipiendo
47 Paulatim minuens mensuras ordine certo.

48 Omonyma ponderum inchoant:

49 Praedictis notulis iam cetera pondera dicam.
50 En mina bis modulis binis his greca repletur,
51 Uncia nam nouies scripulus tot habet mediocrem,
52 Una minam mediam decies plene uncia pensat,
53Pondo aliam librat semel et semuncia nostra;
54 Has libras memini quas attica terra retentat.
55 Tum quater ac nouies praestat quartam uncia pensa
56 Cum trinis scripulis ductis super aera profata.
57 Quam populis grecis communem legimus esse;
58 Sic fuerat grecos aput ala quaterna minarum,
59 Quas pro nostra una graii tenuere libella.

60 Dum post libram unam dixi modo iura minarum,
61 |folio 9r (P) Nunc narrare paro plene iam sena talenta;
62 Nam modicum, medium fuerat magnumque talentum
63 Romanum, grecum paruum seu grande statutum.
64 Quinque libris decies primum fecere latini,
65 Per libras octo nouies tenuere secundum,
66 Postremum centum uiginti habuere talentum.
67 Cicropidae paruum primum posuere talentum
68 Sexaginta minas dans aut sex milia dragmas.
69 Idem thesidae maius statuere talentum
70 Centum quippe minas octo uel milia dragmas
71 Efficiens, mediae certo moderamine librae;
72 Namque minam minimam uel quam narrauimus amplam
73 Pensatum legimus nullum fecisse talentum.
74 Dardanus adfirmat mensuras esse minoris.[11]
75 Liuius est auctor maioris porro talenti.[12]
76 Nostra talenta loquens hispanus episcopus insit.[13]
77 Est aliud sextum, quod nunc narrabo, talentum:
78 Quod commune solet fore romae sicut athenis;
79 Quod libras habet integre octoginta latinas.

80 Dum sicel hebrei scripulis bis quinque profantur,
81 Siclum sicilicum greci fieri atque latini;
82 Nam sicel et siclus diuerso nomine signant
83 Pondera diuersa hebrea greca atque latina.

84 Sinonyma uel polionyma ponderum incipiunt:

85 Coclear aut scripulus nec non obolusque fuerunt
86 |folio 9v (P) Mensura ęquati, docuit ceu dardanus ante.[14]
87 Quod nunc non sequimur, scripulus sed duplus obelli.
88[15]Dimedium dragmae quidam fore coclear aiunt.[16]
89 Denarius, clemes, dragma, olce eadem fore signant,
90 nam ternos scripulos haec singula iura receptant
91 Aureus et solidus nummusue argenteus atque
92 Sextula siue nomisma aeque, sed nomine distant:
93 Bis binos scripulos his quisque[17] tenere uidetur.[18]
94 Denaris tempus fuerat haec quando tenebat.[19]
95 Argenti legimusque minas ita teste iuuenco.[20]
96 Ac tribus in scripulis argenteus ante fiebat,
97 Diuersum ut uarias mensuras tempus habebat,
98 Quod uariae gentes adhuc seruare uidentur.
99 Francorum solidus triplus uelut esse probatur,
100 Denarii scripulo donant qui nomen habendum,
101 Denarium legi scripuli sed nomen habere,
102 Denarii ut decima nummus pro parte manebat.
103 Res eadem, uarium est nomen: sexcuncia, sexcunx.
104 Ea est a ter ministrum, semuntia nomina trina,
105 Sed nil mensurae distant ratione metalli.
106 Sic sextans, ciatus, sic dextans atque decunces,
107 Sed ciatus dragmam decies reperitur habere.
108 Pondo, as, libra tenent inter se talia iura,
109 Bissis[21] idem ut monstrant, bessis, bes nomine trino.
110 Nomina pauca aliis quę sunt ignota sequuntur:
111 |folio 10r (P) Bis septem numero quae monstrant aera monetae.
112 Terna notata tamen multis ipsa ante sed ibunt:
113 Quadrilibris, trilibris, bilibris, quas libra figurat,
114 Ex uno numero ueniunt at quattuor usque,
115 Libra dupla, ut dussis, tressis, quadrassis adhaerent.
116 Inde nouem libris pariter nonusis aenis,
117 Ecce, decussis, uigesis, trigessis habentur;
118 Hinc quadragessis[22] quinquagessisque manebunt;
119 Sexagessis septu- quide<m> -agesisque[23] sequuntur;[24]
120 Post octogessis, nonagessis numerantur;
121 Postremum libris pondus centussis aenis
122 Ipse minas aeris centum pensare notatur.
123 Nullum aeris pondus maius hac uoce uocatur.
124 Grammaticus docet haec, immo auctor grammaticorum,
125 Diuisum cuius nomen metro ante peregi.[25]
126 Cum post quem numerum haud pondus componitur a se,
127 Postremum est pensum sed hoc uarrone docente.[26]

Apparatus

Notes

  1. ^ For mente sagaci, see Dicuil, De cursu, ed. Schweizer 2023, ii, 62 (II i, referring to Pythagoras) and 87 (II v, adressing the king, i.e. Louis the Pious, similar to here). Dicuil's reference to Pythagoras is, in turn, a variation of vir sagacis animi in Plinius, Naturalis historiae lib., II 21(19)/83, ed. Mayhoff 1875, i, 154.
  2. ^ Dicuil referred to tables that he regarded as part of the Calculus of Victorius of Aquitaine, but which are now regarded as later additions; they have been edited (along with Abbo, Commentary) by Peden 2003, pp 52-3 (additional texts 8-9). These additions have first been analysed and partly edited by Friedlein 1871, pp 42-79, esp. 49-52 and 69. See also the title of the present chapter in the table of contents above.
  3. ^ = deductum; however, i instead of e is very common in Dicuil's texts in this close witness, usually without changing the meaning. Diductum = deductum occurs twice in this text. Therefore, this spelling is not unlikely to be Dicuil's own.
  4. ^ Cf., also for the following verse, Isidorus, Etymologiarum lib., XVI xxv 8, ed. Lindsay 1911, ii: Calcus, minima pars ponderis, quarta pars oboli est, constans lentis geminis granis. Appellatur autem calcus quod sit parvulus; sicut et lapis calculus, qui adeo minimus est ut sine molestia sui calcetur.
  5. ^ Cf. sextans, the usual spelling of the word, below in l. 38 and in l. 106. The present spelling, sextas, agrees with Dicuil's source, the ninth of the tables that were added to the Calculus of Victorius. Peden 2003, p. 53 notes no variant readings in the manuscript witnesses. It is, therefore, most likely that Dicuil indeed had, as stated by him, a copy of the Calculus at hand when hew wrote this, even though it is not the only possible explanation: Beda, De temporum ratione, iv, ed. Jones 1943, p. 184 notes sextas as a variant of sextans.
  6. ^ Remmius Favinus, Gedicht, ed. Geus 2007.
  7. ^ Cf. tristisque lupini, Vergilius Maro, Georgicon, I 75, ed. Mynors 1969, p. 31, but also Remmius Favinus, Gedicht, v. 12, ed. Geus 2007, p. 24.
  8. ^ Priscianus, De figuris numerorum, ed. Passalacqua 1987, i, 14-5.
  9. ^ Livius, Ab urbe condita lib., XXXVIII 38.13, ed. Walsh 1999, p. 177: talenta Attica ... (talentum ne minus pondo octoginta Romanis ponderibus pendat) .... This occurs in the context of specifying tributes, fittingly to the title of Dicuil's Epistula censuum. As there do not appear to have been many manuscripts at Dicuil's time (see Walsh 1999, pp vi-xvi), this is certainly an indirect reference through Dicuil's central source, Priscianus, De figuris numerorum, ed. Passalacqua 1987, i, 15, where Livius is also discussed along with Dardanus, citing the same passage as this note.
  10. ^ Isidorus, Etymologiarum lib., XVI xxv 22, ed. Lindsay 1911, ii.
  11. ^ Priscianus, De figuris numerorum, ed. Passalacqua 1987, i, 14 (without mentioning the coclear): Obolus dicitur, ut Dardanus docet, scripulus esse.
  12. ^ Gloss: In nomine domini nostri ihesu christi
  13. ^ Isidorus, Etymologiarum lib., XVI xxvi 3, ed. Lindsay 1911, ii: Mensurarum pars minima coclear, quod est dimidia pars dragmae ...
  14. ^ ~ underneath s qu.
  15. ^ Isidorus, Etymologiarum lib., XVI xxv 14, ed. Lindsay 1911, ii: while all of the synonyms are listed there, the four scripuli are not directly specified. Isidore mentions, however, that one ounce consists of six sextulae, and shortly afterwards (in XVI xxv 19) that an ounce equals twenty-four scruples. Remmius Favinus, Gedicht, vv 17; 21-2, ed. Geus 2007, p. 24, specifies the four scruples more directly for the sextula, without mentioning the synonyms, just like Priscianus, De figuris numerorum, ed. Passalacqua 1987, i, 14 (concisely: sextula scripuli quattuor) and Beda, De temporum ratione, iv, ed. Jones 1943, p. 185 (sextula sive sesclae iv scripuli).
  16. ^ Priscianus, De figuris numerorum, ed. Passalacqua 1987, i, 15 (Denarii autem illo tempore nummi argentei erant XXIIII siliquarum, quod in eodem libro ostendit Livius: .... Six siliquae have been equalled to a scripulus shortly before (p. 14). Cf. Livius, Ab urbe condita lib., XXXIV 52.6, ed. McDonald 1965, p. 233.
  17. ^ Iuvencus, Evangeliorum lib., IV 639, ed. Huemer 1891, p. 139: Argenti triginta minas posuere profani ...
  18. ^ Cf. Dicuil, De cursu, IIII vii, ed. Schweizer 2023, ii, 247.
  19. ^ There is one dot each above and below the second a in the MS. This first appears to indicate deletion, which would, however, not make sense here. Instead, this might indicate that the letter needs to be emphasised when reciting the line.
  20. ^ While the single s first appears to be a scribal mistake or inconsistency, it arguably has metrical reasons, as a short syllable is required here.
  21. ^ The hyphens are an editorial addition to demonstrate the tmesis in this line.
  22. ^ Dicuil's poem on Priscian's Partitiones duodecim versuum Aeneidos principalium: Prisci canit pueris haec ani cuncta libellus, ed. Keil 1859, iii, 390–1: 390; cf. ed. Dümmler 1884, p. 667; see ‘The text’ in the introduction to the present edition.
  23. ^ Priscianus, De figuris numerorum, ed. Passalacqua 1987, i, 12: ... nonagessis, centussis, post quem numerum teste Varrone non componuntur cum asse numeri.
← Contents Chapter ii →